Ung thư ảnh hưởng đáng kể đến tình trạng dinh dưỡng và sức khỏe tổng thể của người bệnh. Điều trị đa mô thức, bao gồm hóa trị, xạ trị và phẫu thuật, điều trị nhắm trúng đích và điều trị miễn dịch có thể làm thay đổi cảm giác thèm ăn, tiêu hóa và hấp thụ chất dinh dưỡng. Dinh dưỡng hợp lý rất quan trọng để kiểm soát các tác động không mong muốn do điều trị gây ra, cải thiện chất lượng cuộc sống và tăng cường kết quả điều trị. Bài viết này phác thảo các vấn đề dinh dưỡng thường gặp ở người bệnh ung thư, những sai lầm về chế độ ăn uống cần tránh và các khuyến nghị để duy trì chế độ dinh dưỡng hợp lý trong quá trình điều trị và phục hồi.
1. Các vấn đề dinh dưỡng thường gặp ở người bệnh ung thư
1) Chán ăn , hay còn gọi là giảm cảm giác thèm ăn. Nguyên nhân có thể do:
- Tác dụng không mong muốn do trị liệu ung thư như buồn nôn, nôn hoặc vị kim loại trong miệng.
- Các yếu tố tâm lý như căng thẳng, lo lắng và trầm cảm.
- Những thay đổi về chuyển hóa liên quan đến khối u ức chế cơn đói.
Chán ăn kéo dài dẫn đến giảm khẩu phần, sụt cân và thiếu hụt chất dinh dưỡng.
2) Suy mòn do ung thư: là một hội chứng, đặc trưng bởi tình trạng giảm cân nghiêm trọng, bao gồm mất khối lượng cơ và mỡ, thường thấy ở giai đoạn ung thư tiến triển. Nguyên nhân là do:
- Tăng viêm và nhu cầu trao đổi chất từ khối u.
- Giảm lượng chất dinh dưỡng hấp thụ do các tác dụng phụ như buồn nôn hoặc khó nuốt.
Suy mòn ung thư làm cơ thể suy yếu, giảm khả năng chịu đựng điều trị và ảnh hưởng tiêu cực đến tỷ lệ sống sót.
3) Buồn nôn và nôn: là biểu hiện thường gặp của hóa trị và xạ trị, có thể khiến việc ăn uống trở nên khó khăn. Buồn nôn dai dẳng làm giảm khẩu phần, nôn có thể dẫn đến mất nước và mất cân bằng điện giải, lại làm các triệu chứng này trầm trọng hơn.
4) Thay đổi vị giác và khứu giác: người bệnh cảm nhận thức ăn có vị kim loại, đắng hoặc nhạt nhẽo. Một số mùi nhất định cũng có thể gây buồn nôn, làm giảm cảm giác thèm ăn.
5) Khó nuốt (Rối loạn nuốt): Xạ trị vào đầu, cổ hoặc ngực và phẫu thuật ở những vùng này có thể gây khó nuốt. Vấn đề này hạn chế việc tiêu thụ thức ăn rắn, đòi hỏi phải thay đổi kết cấu và cách chế biến thức ăn.
6) Tiêu chảy hoặc táo bón: thường do hóa trị và xạ trị; giảm hoạt động thể chất; chế độ ăn không đủ chất xơ hoặc uống chưa đủ nước. Tiêu chảy có thể dẫn đến mất nước và mất chất dinh dưỡng, trong khi táo bón gây khó chịu và hạn chế lựa chọn chế độ ăn uống.
7) Mệt mỏi: Người bệnh ung thư thường xuyên bị mệt mỏi cực độ, điều này có thể cản trở khả năng mua sắm, nấu ăn và ăn uống đúng cách, dẫn đến tình trạng thiếu hụt dinh dưỡng trầm trọng hơn.
8) Ức chế miễn dịch: Ung thư và các phương pháp điều trị ung thư ức chế hệ thống miễn dịch, làm tăng nguy cơ nhiễm trùng. Dinh dưỡng kém làm suy yếu thêm khả năng miễn dịch, khiến cơ thể kém khả năng chống chọi với bệnh tật.
2. Khuyến nghị về dinh dưỡng hợp lý cho người bệnh ung thư
1) Chọn thực phẩm giàu calo, giàu dinh dưỡng
Để chống lại tình trạng sụt cân và đảm bảo đủ năng lượng, người bệnh ung thư nên kết hợp các loại thực phẩm giàu calo nhưng bổ dưỡng như:
- Chất béo lành mạnh: Quả bơ, dầu ô liu, các loại hạt giàu chất béo.
- Protein nạc: Trứng, gia cầm, cá, đậu và đậu phụ.
- Ngũ cốc nguyên hạt và giàu xơ: Gạo lứt, khoai củ, ngô.
- Đảm bảo đủ rau và trái cây mỗi ngày
Bệnh nhân ung thư nên ăn đa dạn các loại thực phẩm lành mạnh - Ảnh sưu tầm Internet
2) Ăn nhiều bữa nhỏ hơn, thường xuyên hơn nếu mỗi bữa chính ăn kém
Thay vì ăn ba bữa lớn, hãy ăn 5-6 bữa nhỏ hơn trong ngày để đảm bảo cung cấp đủ calo và chất dinh dưỡng. Phương pháp này đặc biệt hữu ích để kiểm soát tình trạng buồn nôn và chán ăn.
3) Uống đủ nước: Duy trì đủ nước bằng cách uống nước, trà thảo mộc. Đối với những người khó nuốt hoặc không thích nước lọc, hãy thử sinh tố hoặc đồ uống giàu chất điện giải.
4) Điều chỉnh thực phẩm theo sở thích và nhu cầu
- Những người bệnh có thay đổi về khẩu vị, hãy thử thêm gia vị, thảo mộc hoặc sốt ướp để tăng hương vị cho món ăn.
- Sử dụng đồ dùng bằng sứ, gỗ, chọn dụng cụ ăn uống có màu vàng nâu thay vì dụng cụ ăn bằng kim loại, inox, để tránh cảm giác “vị kim loại” khi ăn.
- Đối với chứng khó nuốt, hãy tập trung vào các loại thực phẩm mềm, xay nhuyễn hoặc lỏng, như khoai tây nghiền, sữa chua hoặc súp, sinh tố.
5) Kết hợp thực phẩm chống viêm
Một số loại thực phẩm có thể giúp giảm viêm và hỗ trợ hệ thống miễn dịch:
- Trái cây và rau quả giàu chất chống oxy hóa, như cam, quýt, các loại rau gia vị như rau thơm, rau mùi, diếp cá...
- Axit béo Omega-3 từ cá béo, quả óc chó và một số loại hạt.
- Các loại gia vị như nghệ và gừng.
6) Theo dõi lượng protein khẩu phần
Protein rất quan trọng để phục hồi các mô và duy trì khối lượng cơ. Vì vậy mỗi bữa ăn đều cần có protein, và ăn thêm sữa chua, phomai hoặc bổ sung bột protein nếu cần thiết.
7) Thực hành chế biến thực phẩm an toàn để giảm nguy cơ nhiễm trùng:
- Tránh ăn thịt, trứng và cá sống hoặc nấu chưa chín.
- Rửa sạch trái cây và rau quả.
- Bảo quản thực phẩm ở nhiệt độ thích hợp
- Đọc kỹ nhãn mác thực phẩm, đặc biệt hạn sử dụng, tránh các sản phẩm đã hết hạn.
8) Tư vấn dinh dưỡng
Nên gặp gỡ, trao đổi với các dinh dưỡng viên để được tư vấn dinh dưỡng cá thể, để được các dinh dưỡng viên tư vấn, hướng dẫn cách đảm bảo lựa chọn chế độ ăn uống phù hợp với mục tiêu điều trị và phục hồi của người bệnh.
9) Sử dụng thực phẩm bổ sung dinh dưỡng một cách thận trọng
Nếu khẩu phần ăn không đủ hoặc kém đa dạng, người bệnh có thể đối diện nguy cơ thiếu hụt vitamin và khoáng chất. Trong trường hợp này, người bệnh nên được hướng dẫn bổ sung multivitamin hoặc thực phẩm thay thế bữa ăn để bù đắp các thiếu hụt.
10) Kiểm soát các rào cản về cảm xúc và xã hội
Hỗ trợ tâm lý thông qua tư vấn hoặc nhóm hỗ trợ có thể giúp người bệnh vượt qua căng thẳng hoặc trầm cảm liên quan đến việc ăn uống. Giao lưu trong bữa ăn hoặc để những người thân yêu tham gia chuẩn bị bữa ăn cũng có thể giúp mỗi bữa ăn trở nên dễ dàng hơn.
Tóm lại, dinh dưỡng hợp lý đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ người bệnh ung thư trong suốt quá trình điều trị. Bằng cách giải quyết các thách thức dinh dưỡng phổ biến, tránh những sai lầm về chế độ ăn uống và tuân theo các khuyến nghị phù hợp, người bệnh có thể cải thiện sức khỏe, giảm tác dụng phụ của quá trình điều trị và nâng cao chất lượng cuộc sống nói chung. Tư vấn dinh dưỡng bởi các dinh dưỡng viên hoặc bác sĩ dinh dưỡng giúp hỗ trợ đúng cách cho người bệnh vượt qua các rào cản mang tính cá thể, tối ưu dinh dưỡng trong dự phòng và điều trị ung thư.
TS. BS Trần Châu Quyên - Trưởng khoa Khám tư vấn dinh dưỡng người lớn - Viện Dinh dưỡng